Basketbolun Qısa Tarixçəsi
Basketbol dünyanın hər yerində hər səviyyədəki milyonlarla insanın oynadığı və ya tamaşaçı olaraq izlədiyi məşhur bir idman növüdür. Bu qədər tələb görən bu idman növünün necə doğulduğunu və necə bu qədər sürətli yayıldığını bilirsinizmi?
Tarixdə ilk bilinən basketbola bənzər bir oyunun Amerikada Qaradərililər tərəfindən sadə olaraq oynandığı ifadə edilməkdədir. Basketbolun bu günkü vəziyyətinə gəlməsindəki ilk şüurlu səylər 1891-ci ildə Amerikalı bir bədən tərbiyəsi müəllimi olan Dr. Ceyms Naismith tərəfindən başladılmışdır. Massachusettes Springfield Kollecində on üç maddəlik ilk oyun qaydaları ilə oynanmağa başlanan oyun qış dövründə atletlər baskeboll-çular və Amerikan futbolu oynayan uşaqların salon içində şikəst olmalarını önləyici və faydalı bir qış məşqi reallaşdırmaları məqsədiylə ortaya çıxmışdı. Qısa bir müddətdə geniş kütlələrin marağını çəkən basketbol köməkçi məşq xüsusiyyətindən xilas olub məşhur idman növlərindən biri halına gəlmişdir.
Basketbol Birinci Dünya Döyüşündən sonra sürətlə Amerikadan Avropa' ya oradan da Afrika Asiya və Avstraliyaya yayılmışdır.
Bu idman növünü idarə etmək məqsədiylə çalışan FIBA (Beynəlxalq Basketbol Federasiyası) 1932-ci ildə İsveçrə Cenevredə qurulmuşdur. Bilindiyi üzrə FIBA basketbolun daha sürətli yayılması və daha zövqlü bir oyun halına gələ bilməsi üçün lazımlı hər cür tənzimləmələri və oyun qaydalarını həyata keçirməkdədir.
İlk Avropa və Dünya Çempionatı
İlk Avropa çempionatı 1935-ci ildə İsveçrə Cenevre' də təşkil edilmiş və Letonya birinci olmuşdur. Yenə 1936-cı ildə Berlin' də edilən Olimpiadalara rəsmi oyun olaraq daxil edilmişdir. İlk dünya Çempionatı isə 1950-ci ildə Argentina Buenos Aires' te edilmiş və Argentina birinci olmuşdur.
Basketbolun Türkiyə' də Qısa Tarixçəsi:
• Basketbol Türkiyədə ilk dəfə 1904-cü ildə Amerikan Robert Kolleci şagirdləri tərəfindən oynanılmışdır.
• Basketbolun Türkiyədə şüurlu və əhatəli yayılmasını 1911-ci ildə Qalatasaray Liseyi Bədən tərbiyəsi Müəllimi olan Əhməd Robenson təmin etmişdir.
• Yenə 1913-cü ildə ilk basketbol şöbəsi Fənərbaxçada açılmışdır. İlk zamanlarda döyüş illəri olması və oynayacaq rəqib tapıla bilməməsi səbəbi ilə basketbolda bir inkişaf ola bilməmişdir.
• Bilinən ilk rəsmi müsabiqə 1921-ci ildə Yüksək Müəllim Məktəbi şagirdləri ilə İstanbulda yaşayan Amerikalılar arasında olmuşdur.
• 1923-cü ildə ilk rəsmi idman təşkilatı olan Türkiyə İdman Cəmiyyətləri İttifaqı qurulması və yenə 1927-ci ildə Halkevlerinin qurulması bu idman növünün bütün yurda yayılmasında təsirli olmuşdur.
• Basketbol Milli Komandası 1934-cü ildə qurulmuş ilk rəsmi matçını 1936-cı ildə Yunanıstanla etmişdir. 49 - 12 kimi bir hesabla qalib gələn basketbol komandası bu oyunçulardan ibarət idi: Naili Moran (Kapitan) - Jak Həbib - Feridun Koray - Dionis Sakalak - Həzzdəni Penso Xeyiri Arsebük - Sadri Usuoğlu və Nihat Ertuğ.
• Basketbol 1936 - 1959a qədər İdman Oyunları Federasiyası adı altında voleybol və handboll ilə birlikdə icra edilmişdir. 1 Mart 1959-cu ildə Türkiyə Basketbol Federasiyası rəsmi olaraq qurulmuşdur. 1966-cı ilə qədər edilən Türkiyə Basketbol Çempionatlarının yerini Kənar sahəli Türkiyə Basketbol Liqası almışdır.
Basketbol Oyun Qaydaları
• Basketbol müsabiqələri iki hakim tərəfindən idarə olunur. Qonaq komanda sahəni seçmə haqqına malikdir. Hər təhvil verən sonra sahə dəyişməsi edilər.
• Oyun orta sahə xəttində hər komandadan bir oyunçu arasında edilən hava atışı ilə başlar. Hava atışına çıxan oyunçular topu tək əlləri ilə komanda yoldaşlarına qazandırma hədəfini daşıyar.
• Oyun 10 dəqiqəlik dörd perioddan meydana gələr. Birlik vəziyyətində uzatma periodu oynanılar. Hər komanda ilk üç periodda və uzatma periodunda 2 dəqiqəlik bir dördüncü periodda iki fasilə haqqına malikdir. İkinci ilə üçüncü period arasında 15 dəqiqəlik dövrə arası verilər.
• Hücum edən komanda öz sahəsini 8 saniyə içində tərk etmək 24 saniyə içində də hücumunu tamamlamaq məcburiyyətindədir əks halda top istifadə etmə haqqı rəqib komandaya keçər.
• Oyunçu top ilə birlikdə top sürmə (dribbling) pas atma (passing) zərbə atma (shooting) fəaliyyətlərini etmə şansına malikdir. Bir oyunçu topu əlinə alaraq dayandırsa təkrar top atma şansına sahib deyil; topu istədiyi istiqamətə və adama pas ya da zərbə atmaq məcburiyyətindədir.
• Hər komanda 5 adamdan meydana gələr və komandaların sərhədsiz oyunçu dəyişikliyi haqqı vardır. Əgər faul haqqını doldurmamışsa hər çıxan oyunçu təkrar oyuna daxil ola bilər. Bir komandadakı beş oyunçudan biri ortada (post) ikisi müdafiə etmə (guard) və ikisidə hücum (forward) oyunçusudur.
• Oyunu bir baş hakim və köməkçi hakim olaraq iki hakim idarə edər.
• Hər oyunçu beş faullə oyun xaricində qalar təkrar o matç üçün oyuna daxil ola bilməz. Hər oyunçunun fərdi olaraq etdiyi faul sayının cəmi komanda faullərini də təyin edər. Cəmdə dörd komanda faulünə çatan komandanın daha sonra etdiyi hər faul qarşı komandaya sərbəst atış istifadə etmə haqqı qazandırar.
• Hakim tərəfindən dayandırılmadıqca top putadan və ya çevrədən dönsə oyun davam edər. Ayrıca oyunçu sahəni təyin edən xəttlərin xaricinə təmas etmədikcə top oyun xəttlərinin xaricinə dəymədən havadan sahə xəttinin xaricinə çıxsa da oyunçu topu içəri çevirə bilsə də oyun davam edər.
• Hər ədəd atışından sonra və ya hakimin fiti çalmasının ardından oyun və oyun zamanı dayanar. Ədəd yeyən komandanın səbət gerisindəki xətt arxasından topu oyuna salması ilə həm zaman həm də oyun təkrar başlar. Oyun içindəki digər vəziyyətlərə görə hakimin göstərdiyi yerlərdən top oyuna salınar.
• Üç ədəd xətti içindən edilən hər müvəffəqiyyətli atış iki ədəd üç ədəd xətti gerisindən edilən hər müvəffəqiyyətli atış üç ədəd olaraq qiymətləndirilər. Faullərdən və ya qayda pozuntularından ötəri qazanılan müvəffəqiyyətli sərbəst atışlar bir ədəd olaraq qiymətləndirilər.
• Oyunçular iki vəziyyətdə cəzalandırılar: 1- Fərdi qayda pozuntuları 2- Faul edilən vəziyyətlər. Qayda pozuntusu və ya səhvi (səhvli getmə topun xətt xaricinə çıxması hücum oyunçusunun üç saniyədən çox post içində dayanması v. b) top istifadə etmə haqqını qarşı komandaya verər. Edilən fərdi faullər ( itələmə çəkmə vurma tutma v. b) isə oyunçunun faul cəzası almasını təmin etdiyi kimi faulün edildiyi yer göz qarşısında saxlanılaraq rəqib topu yandan oyuna salar ya da sərbəst atış etmə haqqı qazanar.
• Sərbəst atış haqqı ədədi faulun edildiyi zaman yer və növünə görə dəyişər. Şut atışı əsnasında faul edilmiş və atış ədəd olmamışsa atışı edən komandaya iki sərbəst atış haqqı verilər. Əgər atış ədəd olmuşsa bir sərbəst atış haqqı verilər. Bir sıra bir dövrədəki "komanda faul" sərhədini keçmiş və atış sahəsi xaricində faul etmişsə o zaman birə-bir deyilən sərbəst atış haqqını istifadə edər. Bu atışda qayda ilk atış ədəd olsa ikinci atış etmə haqqı qazanmaqdır. Birə-birdə ilk atışı qaçıran ikinci atışı edə bilməz top səbətdən oyun sahəsinə dönsə oyun davam edər. Texniki faullərdə (oyunu gecikdirmə sportmenlik xarici davranışlar hakimə etiraz icazəsiz oyuna girmə v. b) iki sərbəst atış haqqı verilər.
Basketbol Terminləri:
Asist : Komanda yoldaşına basket etməsi üçün verilən pas
Backcourt (müdafiə etmə sahəsi) : Bir komandanın müdafiə üçüm yarı sahə
Basket : Topun içindən keçərək xal qazanılması
Blok : Müdafiə etmə oyunçusu tərəfindən hücum oyunçusunun xal yığmasını və ya keçməsini maneə törətmə hərəkəti
Şut : xal yığmaq məqsədiylə edilən tez hərəkət
Dribbling (Top sürmə) : Topu çiləyərək istənilən istiqamətə doğru atma
Drive : Hücum oyunçusunun xal yığmaq məqsədiylə
etdiyi hərəkət
End Line (dib xətt) : Sahənin enləməsinə səbət altından keçən xətt
Fast Break : Bir komandanın rəqib komandanı qorunmasız tutaraq sürətlə xal yığmaq məqsədiylə hücum etməsi
Faul Atışı (sərbəst atış) : Faul nəticəsində sərbəst atış sahəsindən istifadə edilən müdaxiləsiz atışlar
Front Court (hücum sahəsi) : Bir komandanın hücum etdiyi yarı sahə
Səhv : Faul sayılmayan qayda pozuntuları
Səhvli Getmə (steps) : Bir oyunçunun topu idarə altına aldıqdan sonra çiləmədən birdən çox addım ataraq getməsi və ya tünddürdükdən sonra topu tutub təkrar top atması
Hava Atışı (jump ball) : Hakimin oyunu başlatmaq məqsədiylə topu iki rəqib oyunçunun arasından yuxarı doğru atması və bu oyunçuların topu tək əlləriylə komanda yoldaşlarına qazandırma hərəkəti
High Post (yüksək post) : Sərbəst atış sahəsinin dərhal xaricindən başlayan hücum bölgəsi
Hücum Faulü : Bir oyunçunun top öz komandasında ikən rəqib oyunçuya faul etməsi
Jump Shot : Oyunçunun sıçrayaraq havada tək əllə basket etmə məqsədiylə şut atması
Man to Man Defense (adam adama müdafiə etmə) : Təyin olunan hər bir oyunçunun birə-bir təqibiylə edilən müdafiə etmə növü
Midcourt Line (orta sahə xətti) : Sahəni ortadan ikiyə ayıran xətt digər adı da 8 saniyə xəttidir
Pərdələmə (Screen) : Hücum edən komandanın oyunçularından birinin komanda yoldaşının asan şut atması və ya rəqibi keçə bilməsi üçün komanda yoldaşı ilə müdafiə etmə oyunçusunu arasına girməsi
Pivot : Təyin olunan bir ayağın sabitlənməsi və sabitlənən ayaq ətrafında dönmə işi
Pres : Müdafiə etmə edən komanda oyunçularının hücum edən komanda oyunçulardan topu qapmaq və səhv etmələrini təmin etmək üçün üzərlərində təzyiq qurmaları
Ribaunt : Səbətdən ya da çevrədən dönən və havalanan topa sahib olmaq üçün edilən iş
Texniki Faul : Oyunçuların qayda pozmaları nəticəsində verilən cəza
Turnike (lay - up) : Qaçaraq putaya ən yaxın məsafədən çarpdıraraq və ya çevrəyə tək əllə atılaraq edilən şut.